Αρχαία Ολυμπία

ΝΟΜΟΣ: Ηλείας ΔΗΜΟΣ: Τριφυλίας

Η Αρχαία Ολυμπία, το λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων, υπήρξε ιερός τόπος και παράλληλα ένα σπουδαίο κέντρο του ελληνικού και παγκόσμιου πολιτισμού για χιλιετίες. Κτισμένη στη δυτική Πελοπόννησο και πιο συγκεκριμένα στους πρόποδες του Κρονίου Λόφου, η Αρχαία Ολυμπία βρίσκεται στην πεδιάδα ανάμεσα στους ποταμούς Αλφειό και Κλαδέο.

Μυθολογία

Σύμφωνα με το μύθο, ο βασιλιάς της Πίσας Οινόμαος είχε μια πολυαγαπημένη κόρη, την Ιπποδάμεια. Δυστυχώς, ωστόσο, είχε λάβει χρησμό σύμφωνα με τον οποίο, θα έβρισκε το θάνατο από τα χέρια του ίδιου του του γαμπρού. Για το λόγο αυτό αρνιόταν να την παντρέψει. Για να μην κινήσει υποψίες οργάνωνε αρματοδρομίες με τους υποψήφιους μνηστήρες με έπαθλο το χέρι της Ιπποδάμειας. Γνώριζε, ωστόσο, εκ των προτέρων ότι θα ήταν ο νικητής, εφόσον τα άλογά του ήταν δώρα θεϊκά και κανένας θνητός δεν μπορούσε να τα νικήσει. Επιπλέον, στο τέλος των αγώνων ο νικητής σκότωνε τον ηττημένο. Δεκατρείς νεαροί πρίγκιπες είχαν ήδη χάσει τη ζωή τους, όταν εμφανίστηκε ο Πέλοπας, γιος του Ταντάλου, βασιλιά της Λυδίας ή Φρυγίας, και όλα άλλαξαν, διότι η Ιπποδάμεια τον ερωτεύτηκε με την πρώτη ματιά και αποφάσισε να τον βοηθήσει να νικήσει τον πατέρα της. Ζήτησε, λοιπόν, τη βοήθεια του ιπποκόμου του Οινόμαου, Μύρτιλλου, και εκείνος, τη νύχτα, την παραμονή του αγώνα, αντικατέστησε τον ξύλινο βραχίονα που συνέδεε το άρμα με το ζυγό των αλόγων με έναν άλλο από κερί. Το κερί έλιωσε κάτω από τον καυτό ήλιο στη διάρκεια της αρματοδρομίας, το άρμα αναποδογύρισε και ο Οινόμαος πέθανε ακαριαία. Εκπληρώθηκε έτσι ο χρησμός. Το ζευγάρι παντρεύτηκε και ο Πέλοπας έγινε βασιλιάς της Πίσας. Η Ιπποδάμεια, προκειμένου να δείξει την ευγνωμοσύνη της στην Ήρα, τη θεά που στάθηκε στο πλευρό της και την βοήθησε, διοργάνωσε προς τιμήν της τα Ηραία, γυναικείους αθλητικούς αγώνες, ενώ ο Πέλοπας αρματοδρομίες προς τιμήν του πατέρα των θεών, Δία. Οι αγώνες αυτοί έμελλε να γίνουν ξακουστοί και να αποτελέσουν την απαρχή των Ολυμπιακών Αγώνων. Με το μύθο αυτό, οι αρχαίοι Έλληνες εξηγούσαν την καταγωγή των μεγάλων αυτών αθλητικών γεγονότων.

Ιστορία

Στους πρόποδες του Κρόνιου λόφου έχουν ανακαλυφθεί κατάλοιπα οικισμού της 3ης π.Χ. χιλιετίας, ο οποίος φαίνεται να εγκαταλείφτηκε γύρω στο 2000 π.Χ. Λίγα χιλιόμετρα βορείως της Ολυμπίας, στην τοποθεσία Καυκανία, βρέθηκαν επίσης κατάλοιπα προϊστορικού κτίσματος από τα τέλη της Μέσης Εποχής του Χαλκού. Στο συγκεκριμένο κτίσμα, που φαίνεται να εγκαταλείφτηκε λόγω πυρκαγιάς, βρέθηκαν σύμβολα της Γραμμικής Γραφής Β’ σε ένα ωοειδές βότσαλο, πράγμα που μαρτυρά και τη μυκηναϊκή παρουσία στο χώρο.

Γύρω στο 1100-1000 π.Χ. η Αρχαία Ολυμπία αναβιώνει, χάρη στη θρησκευτική δραστηριότητα γύρω από το Πελόπιο, το ταφικό μνημείο του Πέλοπα, και το βωμό τέφρας, αφιερωμένο στον Δία. Γύρω από τα δύο αυτά μνημεία εκτεινόταν το ιερό άλσος, η Άλτις, στα δέντρα του οποίο κρεμούσαν οι πιστοί τα αφιερώματά τους. Συνεπώς, σταδιακά η αρχαία Ολυμπία αρχίζει και εδραιώνεται ως θρησκευτικό κέντρο του Ολυμπίου Διός, ο οποίος ως μαντικός θεός, ήταν αυτός που αποφαινόταν για την έκβαση των πολέμων.

Τον 8^ο αιώνα π.Χ. και συγκεκριμένα το 776 π.Χ., όπως μας πληροφορεί ο Ιππίας από την Ηλίδα στο Χρονικό του, οι ηγεμόνες της Ήλιδας Ίφιτος, της Σπάρτης Λυκούργος και της Πίσας Κλεοσθένης, συμφώνησαν να τελούνται στην Ολυμπία λατρευτικές εορτές υπό τον όρο ότι στη διάρκειά τους θα επιβάλλεται ιερή εκεχειρία, προκειμένου να συμμετέχουν αθλητές από όλο τον ελληνικό κόσμο. Τον 7^ο π.Χ. αιώνα ξεκίνησαν στην Ολυμπία μεγάλες αλλαγές, καθώς ο χώρος στους πρόποδες του Κρονίου ισοπεδώθηκε, τα κατάλοιπα του προγενέστερου οικισμού σκεπάστηκαν, ενώ μετατοπίστηκε και η κοίτη του Κλαδέου για να αρχίσει η κατασκευή του Σταδίου. Όταν τον 5^ο αιώνα, ο Θεμιστοκλής, νικητής της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, επισκέφτηκε το ιερό, οι αγώνες είχαν αρχίσει να αποκτούν μεγάλη σπουδαιότητα, άρα υπήρχαν και περισσότερα κέρδη, γεγονός που επέτρεψε να κτιστούν σπουδαία αρχιτεκτονικά μνημεία.

Μέχρι και τον 1^ο π.Χ. αιώνα, η αρχαία Ολυμπία εξακολουθούσε να ακμάζει και να αποτελεί σημείο συνάντησης πιστών, σπουδαίων αθλητών και σημαντικών προσωπικοτήτων. Όλα αυτά έως τη λεηλασία της από τον Σύλλα. Από τότε και μετά, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες έθεσαν υπό την προστασίας τους το χώρο και το ιερό, όπως και οι Ολυμπιακοί Αγώνες, γνωρίζουν με δεύτερη περίοδο μεγάλης ακμής. Γύρω στο 300 ένας ισχυρός σεισμός έπληξε την περιοχή και οι τρομερές πλημμύρες, που ακολούθησαν, παρέσυραν τμήματα από το Γυμνάσιο και τα Λουτρά. Το 426, ο Θεοδόσιος ο Β’, με την παρότρυνση της αδελφής του Πουλχερίας, έκαψε ολοσχερώς το ιερό. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 521 και 522 οδήγησαν σε παντελή ερήμωση της περιοχής, η οποία ήταν τότε γνωστή ως Σερβιανά ή Αλλοτινό.

Αρχαιολογικά Μνημεία

Οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο έγιναν το 1829 από τη Γαλλική Επιστημονική Αποστολή στην Πελοπόννησο, με μεγάλες ανακαλύψεις όπως αυτή τμήματος του ναού του Δία, ενώ ανασκαφές εξακολουθούν να πραγματοποιούνται ακόμα και σήμερα σε συνδυασμό με έργα συντήρησης και αναστήλωσης.

Ναός του Δία: Πρόκειται για έναν από τους πιο μεγαλοπρεπείς ναούς της αρχαίας ελληνικής εποχής. Κτίστηκε την περίοδο 470-456 π.Χ., όπως μας πληροφορεί μία επιγραφή των Λακεδαιμονίων, ως προσφορά των Ηλείων στον Δία, από λάφυρα πολέμου. Βρίσκεται στο κέντρο της Άλτεως και χαρακτηρίζεται από 6 κίονες στις στενές πλευρές και 13 στις μακρές ύψους 10,43 μέτρα. Ο ναός διαιρείτο σε τρία μέρη: τον πρόναο, το σήκο και τον οπισθόδρομο. Στον πρόναο λάμβανε χώρα η στέψη των Ολυμπιονικών. Ο σηκός ήταν χωρισμένος σε τρία κλίτη και στο βάθος βρισκόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Επρόκειτο για ένα κολοσσιαίο χρυσελεφάντινο άγαλμα (430 π.Χ.), έργο του κορυφαίου γλύπτη Φειδία. Σύμφωνα με τις περιγραφές του Παυσανία, το ύψος του έφτανε τα 12 μέτρα και αναπαριστούσε το θεό καθισμένο στο θρόνο του να κρατά στο αριστερό χέρι σκήπτρο και στο δεξί μια Νίκη. Μετά την κατάργηση των Ολυμπιακών αγώνων, το άγαλμα μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και καταστράφηκε περί το 475 μ. Χ.
Ναός της Ήρας: Βρίσκεται στα βορειοδυτικά του λόφου Κρόνιου και ήταν προσφορά των κατοίκων της Σκιλλούντας, αρχαίας πόλης της Ηλείας. Πριν την κατασκευή του κτίστηκε ισχυρό αναλληματικό τείχος για την προστασία του. Ο ναός είναι δωρικού ρυθμού, περίπτερος, με 6 κίονες στις στενές πλευρές και 16 στις μακρές. Η ανομοιομορφία τους αποδεικνύει ότι αρχικά ήταν ξύλινοι και στη συνέχεια αντικαταστάθηκαν σταδιακά από λίθινους. Χρονολογείται γύρω στο 600 π.Χ. και αποτελείται από πρόναο, σηκό, οπισθόδρομο και πτερό. Ο σηκός φιλοξενούσε τα αγάλματα του θεϊκού ζεύγους, Δία και Ήρα, με την Ήρα καθιστή στο θρόνο της και τον Δία όρθιο δίπλα της. Στο άγαλμα αυτό, οι δεκαέξι ευγενείς Ηλείες, που οργάνωναν τα Ηραία, αφιέρωναν στη θεά κάθε τέσσερα χρόνια, ένα καινούργιο πέπλο. Κατά τον Παυσανία, στο εσωτερικό του ναού υπήρχε ορειχάλκινος δίσκος πάνω στον οποίο ήταν χαραγμένοι οι κανόνες που έπρεπε να ακολουθήσουν οι αθλητές προκειμένου να έχουν το δικαίωμα να λάβουν μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Θησαυροί: Στους πρόποδες του Κρονίου λόφου, σε ένα τεχνητό επίπεδο υψηλότερο από το επίπεδο της Άλτεως, δεσπόζει μια σειρά μικρών κτηρίων υπό μορφή ναϊσκων, αφιερώματα ηγεμόνων και πόλεων. Επρόκειτο για απλές κατασκευές με ορθογώνιο σηκό και δύο δωρικούς κίονες μεταξύ παραστάδων, εκτός από αυτόν των Γελώων, που ήταν πρόστυλος και εξάστυλος. Στους Θησαυρούς, οι πόλεις-κράτη, οι ηγεμόνες ή οι αποικίες φύλασσαν τις πολύτιμες προσφορές τους στο ιερό.
Παλαίστρα: Δυτικά της Άλτεως και εκτός του ιερού περίβολου κτίστηκε περί τον 3^ο αιώνα π.Χ. η Παλαίστρα, κτήριο τετράγωνου σχήματος διαστάσεων 66,35 Χ 66,75μ., για την προπόνηση των αθλητών στην πυγμαχία, την πάλη και το παγκράτιο (συνδυασμός πάλης, πυγμαχίας και λακτίσματος). Στο κέντρο υπήρχε περίστυλη αυλή με λεπτή άμμο, ενώ γύρω από αυτήν εκτείνονταν οι κλειστές αίθουσες και τα καταλύματα αθλητών και προπονητών.
Γυμνάσιο: Βορειοδυτικά της Αλτέως, δίπλα στην κοίτη του Κλαδέου ποταμού, κτίστηκε ένα κτήριο, που εξυπηρετούσε τους ίδιους σκοπούς με την Παλαίστρα, δηλαδή την προπόνηση των αθλητών. Επρόκειτο το Γυμνάσιο, ένα περίκλειστο μακρόστενο κτήριο με μεγάλη κεντρική αυλή, που στις τέσσερις πλευρές της περιβαλλόταν από δωρικές στοές. Στον υπαίθριο χώρο, μήκους 200μ. και πλάτους 100μ., προπονούνταν οι αθλητές στο άλμα, στο δρόμο και στη ρίψη ακόντιου και δίσκου.
Πρυτανείο-Βουλευτήριο: Απέναντι από το Γυμνάσιο και μέσα στον ιερό περίβολο βρισκόταν το Πρυτανείο, έδρα των αξιωματούχων του ιερού και υπεύθυνων για τις θυσίες στους βωμούς των θεών. Εδώ διοργανώνονταν τα συμπόσια προς τιμήν των ολυμπιονικών στο τέλος των αγώνων και εδώ έκαιγε νύχτα και μέρα όλο το χρόνο η φλόγα στο βωμό της θεάς Εστίας, φλόγα που έδωσε την ιδέα της Ολυμπιακής Φλόγας στους νεώτερους χρόνους, δηλαδή στις σύγχρονες Ολυμπιάδες. Το Βουλευτήριο, δυτικά της Άλτεως και εκτός του ιερού περιβόλου, ήταν η έδρα της Βουλής των Ηλείων, που ήταν επιφορτισμένη με τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων.
Φιλιππείο: Θαυμάσιο κυκλικό κτήριο (ένα από τα πέντε της αρχαίας Ελλάδας). Είχε διάμετρο 15,24μ. και το κοσμούσαν 18 ιωνικοί κίονες. Η κωνική στέγη ήταν καλυμμένη με μαρμάρινα κεραμίδια. Άρχισε να το κτίζει ο βασιλιάς Φίλιππος Β' της Μακεδονίας μετά τη νίκη του στη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) ως σύμβολο της κυριαρχίας των Μακεδόνων στην ελληνικό κόσμο. Μετά το θάνατό του, το ολοκλήρωσε ο γιος του Αλέξανδρος, ο οποίος το αφιέρωσε στον πατέρα του και το ονόμασε Φιλιππείον. Στο εσωτερικό της μοναδικής κυκλικής αίθουσας δέσποζαν πέντε χρυσελεφάντινα αγάλματα, έργα του γλύπτη Λεωχάρη. Αναπαριστούσαν τους γονείς του Φιλίππου, Αμύντα και Ευριδίκη, τον ίδιο τον Φίλιππο και τη σύζυγό του Ολυμπιάδα, καθώς και το γιο τους Αλέξανδρο.
Νυμφαίο: Κάτω από το υπερυψωμένο επίπεδο των Θησαυρών δεσπόζει ένα εντυπωσιακό ημικυκλικό κτήριο της Ρωμαϊκής περιόδου (141-157 μ.Χ.). Κτίστηκε από τον Ηρώδη Αττικό (εξ ου και η ονομασία Εξέδρα του Ηρώδη του Αττικού), Ρωμαίο μαικήνα και φιλόσοφο, προς τιμήν της συζύγου του Ρηγίλας. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για υδραγωγείο, που είχε τη μορφή μνημειώδους κρήνης. Το νερό πήγαζε από πηγές στα ανατολικά του ιερού και με ένα σύστημα αγωγών μεταφερόταν στις δυο δεξαμενές του Νυμφαίου. Ο ημικυκλικός τοίχος στο πίσω μέρος ήταν διώροφος και χαρακτηριζόταν από κόγχες διακοσμημένες με αγάλματα Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Στο κέντρο κάθε ορόφου δέσποζε το άγαλμα του Δία. Στο κέντρο της δεξαμενής στο κάτω μέρος δέσποζε το άγαλμα ταύρου με αφιερωματική επιγραφή στη Ρηγίλλα (ιέρεια της θεάς Χαμύνης). Η ονομασία Νυμφαίο προέρχεται από την πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων ότι δίπλα σε κάθε πηγή νερού κατοικεί και μια νύμφη.
Στοά της Ηχούς: Μακρά επιβλητική στοά, που κτίστηκε την εποχή του Φιλίππου Β' του Μακεδόνα (γύρω στο 350 π.Χ.). Ήταν στραμμένη προς την Άλτι και κοσμείτο με 44 δωρικούς κίονες εξωτερικά και μια ιωνική κιονοστοιχία εσωτερικά. Ήταν γνωστή για την ακουστική της, καθώς σύμφωνα με την παράδοση ο ήχος επαναλαμβανόταν επτά φορές. Εδώ λάμβαναν χώρα μουσικοί αγώνες. Ο πίσω τοίχος στο εσωτερικό της ήταν διακοσμημένος με ζωγραφικά έργα μεγάλων ζωγράφων της αρχαιότητας.
Βυζαντινή εκκλησία – Εργαστήριο του Φειδία: Νοτίως του ιερού διακρίνονται τα ερείπια μιας πρωτοχριστιανικής εκκλησίας, που κτίστηκε γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα. Στη διάρκεια των ανασκαφών αποκαλύφθηκε ότι ακριβώς εκεί βρισκόταν το εργαστήριο του Φειδία. Ο χώρος είχε τις ίδιες διαστάσεις με το σηκό του ναού του Δία, καθώς εδώ ο μεγάλος καλλιτέχνης δημιούργησε το εξαίσιο χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού.
Λεωνιδαίο: Πρόκειται για το “ξενοδοχείο” του ιερού. Η ονομασία του οφείλεται στο χρημοτοδότη Λεωνίδα της Νάξου. Ήταν μια διώροφη μνημειώδης τετράγωνη κατασκευή με περίμετρο 80Χ73,51μ. Η κεντρική αυλή, με κήπο και μια μικρή τεχνητή λίμνη, περιβαλόταν από δωρική στοά με 44 κίονες και μια ιωνική με 138 κίονες. Μεταξύ των δυο περιστυλίων υπήρχαν πολυτελή δωμάτια. Εδώ διέμεναν οι πλούσιοι και επώνυμοι επισκέπτες του ιερού, κυρίως την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, κοντά στο Λεωνιδαίο, κτίστηκαν άλλα δυο πολυτελή ξενοδοχεία.
Ζάνες: Μπροστά στο υπερυψωμένο επίπεδο των Θησαυρών υπάρχει μια σειρά βάθρων, πάνω στα οποία υψώνονταν οι Ζάνες, ορειχάλκινα αγάλματα του Δία, που αντιπροσώπευαν τα βαρύτατα πρόστιμα που πλήρωναν οι αθλητές, οι οποίοι συλλαμβάνονταν να εξαπατούν στη διάρκεια των αγώνων. Στο βάθρο του αγάλματος χάρασσαν το όνομα του αθλητή, αυτό του πατέρα του και την πόλη που αντιπροσώπευε. Σήμερα βλέπουμε 16 παρόμοια βάθρα.
Στάδιο: Έχει πλάτος 30μ. και μήκος 192,25μ. (που αντιστοιχούν σε 60 πόδια). Σύμφωνα με την παράδοση, το μήκος του Σταδίου μέτρησε με τα πόδια του ο ίδιος ο Ηρακλής. 20 αθλήτες συγχρόνως μπορούσαν να τρέξουν στο συγκεκριμένο στάδιο. Η είσοδος ήταν ένας απλός διάδρομος, τον 1ο π.Χ. αιώνα, ωστόσο, οι Ρωμαίοι πρόσθεσαν αψιδωτή στέγη (η περίφημη Κρύπτη). Την περίμετρο του Σταδίου ακολουθεί ένα στενό αυλάκι, όπου κυλούσε νερό για να ξεδιψούν οι θεατές στη διάρκεια των αγώνων. Έδρανα δεν υπήρχαν, το κοινό καθόταν καταγής στα πρανή. Στη μια μακρά πλευρά διακρίνονται τα ερείπια από το Βήμα των Ελλανοδικών, δηλαδή το σημείο όπου καθόταν οι κριτές των αγώνων, και ακριβώς απέναντι τα ερείπια του λίθινου βωμού της θεάς Δήμητρας Χαμύνης, όπου στεκόταν η ιέρειά της, η μοναδική γυναίκα που επιτρεπόταν να παρακολουθήσει τους αγώνες. Το Στάδιο μπορούσε να φιλοξενήσει 30-35.000 θεατές.