Βρίσκεται στο Δήμο Καλαβρύτων του νομού Αχαΐας, περίπου 11 χιλιόμετρα βορειοανατολικά των Καλαβρύτων, σε υψόμετρο 940 μέτρων, εντός φυσικού σπηλαίου του όρους Χελμός.
Πρόκειται για μια από τις παλαιότερες μονές στην Ελλάδα (κατά πολλούς η παλαιότερη). Κτίστηκε το 362 από τους αδερφούς μοναχούς Συμεών και Θεόδωρο και είναι αφιερωμένη στην Παναγία, τη θαυματουργή εικόνα της οποίας φιλοξενεί (Παναγία Μεγαλοσπηλαιότισσα). Η μονή γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τη Βυζαντινή περίοδο και απέκτησε μετόχια και τεράστια ακίνητη περιουσία στις περιοχές της Αχαΐας και της Ηλείας, αλλά και στην Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία. Καταστράφηκε 4 φορές από πυρκαγιά και ξανακτίστηκε. Παρόλο που οι πυρκαγιές της στέρησαν σημαντικό αριθμό κειμηλίων, η θαυματουργή εικόνα διασώθηκε. Στη διάρκεια της Επανάστασης άντεξε την πολιορκία του Ιμπραήμ, καθώς οι υπερασπιστές της (ανάμεσά τους και μοναχοί) έδειξαν πρωτοφανές σθένος και πολέμησαν με αυτοθυσία. Τελευταία φορά λεηλατήθηκε από τα ναζιστικά στρατεύματα, που σκότωσαν τους μοναχούς.
Η μονή είναι οκταόροφη, σκαμμένη μέσα στον απότομο βράχο. Το καθολικό ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγεγραμμένου με δυο νάρθηκες. Το εσωτερικό του κυρίως ναού είναι διακοσμημένο με τοιχογραφίες του 17ου αιώνα, ενώ του νάρθηκα είναι μεταγενέστερες (19ος αιώνας). Κοσμείται με περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο.
Η μονή διαθέτει πλήθος θησαυρών ανεκτίμητης ιστορικής και θρησκευτικής αξίας, όπως κειμήλια της Επανάστασης του 1821, βυζαντινό λάβαρο με τις μορφές τριών αυτοκρατόρων, σιγγίλια, παλαιότυπους τόμους, ακόμα και σταυρό με Τίμιο Ξύλο, ο πολυτιμότερος θησαυρός της, ωστόσο, είναι η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Μεγαλοσπηλαιότισσας. Η εικόνα είναι φιλοτεχνημένη από τον Απόστολο Λουκά και λέγεται ότι κληροδοτήθηε στον ηγεμόνα της Αχαΐας Θεόφιλο μαζί με τα Ευαγγέλιο και τις Πράξεις των Αποστόλων. Αυτός με τη σειρά του κληροδότησε την εικόνα στους απογόνους του, οι οποίοι για να την διασώσουν την περίοδο των διωγμών την έκρυψαν στο σπήλαιο, όπου και εβρέθη αιώνες αργότερα από την Αγία Ευφροσύνη. Η εικόνα είναι ανάγλυφη, πάχους τριών πόντων, φτιαγμένη από μαστίχα και κερί. Φέρει εσθήτα χρωματισμένη και χρυσά διαγράμματα. Από τις πυρκαγιές, που έπληξαν το μοναστήρι στη διάρκεια της ιστορίας του, έχει αμαυρωθεί. Η εικόνα εικονίζει την Παναγία να κρατά με το δεξί της χέρι τον Ιησού, ενώ Αυτός ακουμπά με το αριστερό Του χέρι το αριστερό χέρι της Παναγίας και στο δεξί κρατά το Ευαγγέλιο.
Η Ιερά Μονή εορτάζει στις εξής ημερομηνίες: 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου), 14 Σεπτεμβρίου (Ύψωση Τιμίου Σταυρού) και 18 Οκτωβρίου (Αγίου Ενδόξου και Αποστόλου Λουκά και των Κτητόρων Συμεών, Θεοδώρου και Ευφροσύνης)
Ωράριο Επισκέψεων:
Όλη μέρα εκτός 12:00-13:00 (χειμερινό ωράριο).
Όλη μέρα εκτός 13:00-14:00 (θερινό ωράριο).
